Ξεκινούν πάλι οι ανασκαφικές έρευνες στο ναό της θεάς Δήμητρας στην αρχαία Φαλάσαρνα

Και φέτος ξεκινούν οι συνεχιζόμενες ανασκαφικές έρευνες στο ναό της θεάς Δήμητρας στην αρχαία Φαλάσαρνα, οι οποίες θα πραγματοποιηθούν κατά την διάρκεια του Αυγούστου 2025.

Κύριος στόχος των ανασκαφών είναι η διάσωση των αναθηματικών ευρημάτων, η μελέτη και αναστήλωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων του Ναού της Δήμητρας στην ακρόπολη της Φαλάσαρνας με τους απόκρημνους λοφίσκους της και το ιστορικό παρελθόν των 5.500 χιλιάδων χρόνων.

Ο ναός της Δήμητρας

Το τέμενος του ναού αποκαλύφτηκε το 2022 χτισμένο στο διάσελο του ιερού βράχου της ακρόπολης της αρχαίας πόλης- κράτους. Η πρώτη αυτή ανασκαφή έφερε στο φως το στοιχείο ότι η θεά λατρευόταν ήδη από τον πρώιμο 7ο αι. π. Χ. αρχικά σε φυσικό σπήλαιο, όπου έρρεε άφθονο νερό από το παρακείμενο βουνό. Κάποτε το σπήλαιο κατέρρευσε και στα ερείπιά του θεμελιώθηκε το ιερό της Δήμητρας τον 5ο αι. π. Χ. Οι συλλέκτες νερού στέρεψαν και χρησιμοποιήθηκαν ως τελετουργικοί αποθέτες. Ανασύρθηκαν διάφορα αναθήματα που χρονολογούνται στην αρχαϊκή και κλασσική περίοδο. Ανήκαν κυρίως σε πήλινες κεφαλές της Δήμητρας Α με πόλο, ειδώλια πεπλοφόρων, μικρογραφικές υδρίσκες με διακόσμηση, αργυρά και χάλκινα κοσμήματα (Εικ. 2, 3 ). Το όνομα της πανάρχαιας θεάς Δήμητρας βρέθηκε χαραγμένο στη Δωρική διάλεκτο σε δεκάδες τελετουργικά αναθήματα.

Ενδιαφέρον προξενεί ο αριθμός ειδωλίων ανατολίζουσας τεχνοτροπίας με την μορφή γυναικών με υψηλό πόλο, διάδημα και δαιδαλική κόμμωση που χρονολογούνται στον πρώιμο 7ο αι. π. Χ. (Εικ. 4) Εκτιμούμε ότι προέρχονται από τα αρχαιότερα δαιδαλικά ειδώλια στην Κρήτη, ενώ εξετάζεται η πιθανότητα συσχετισμού τους με την μητέρα- θεά των Φοινίκων Αστάρτη, όπως εξάλλου μαρτυρείται και από άλλες ενδείξεις μνημείων και κινητών ευρημάτων Φοινικικής προέλευσης στον χώρο της Φαλάσαρνας.

Τα έτη 2023 και 2024 διερευνήθηκαν οι κατασκευές γύρω από το τέμενος του ιερού βράχου αποκαλύπτοντας φυσικά ορύγματα που χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι προσφορών. Εκτός από τα δαιδαλικά ειδώλια, βρέθηκαν ακέραια ειδώλια πτηνών, χελωνών και χοίρων, λυχνάρια και άλλα αντικείμενα που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι εδώ ετελούντο εορτές των Θεσμοφορίων προς τιμήν της Δήμητρας και Περσφώνης (Εικ. 5, 6 ).

Τον Αύγουστο του 2024 διερευνήθηκαν 10 τομές διαστάσεων 5 Χ 5 μ. μέχρι το φυσικό πέτρωμα, αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά και νεολιθικό στρώμα.

Συνολικά το 2024 ανασκάφτηκαν άνω των 500 τελετουργικών αντικειμένων και 200 δομικών λίθων, στοιχεία τα οποία συνθέτουν την σημαντικότητα του χώρου και το βαθύ ιστορικό του παρελθόν. Το νέο στοιχείο που προέκυψε είναι ότι κατώτερα στρώματα των τομών αποκάλυψαν επάνω στο φυσικό βράχο χειροποίητη κεραμική, λίθινα τριβεία, σύνθετα εργαλεία πυριτόλιθου, οψιανού και χαλαζία, πέλεκες λειασμένου λίθου και οστέινα αντικείμενα που χρονολογούνται στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο ( 3500 π. Χ.) (Εικ. 7) καθώς και λίγα κεραμικά Μινωικών χρόνων.

Τα ευρήματα αυτά πιστοποιούν την παρουσία του Προϊστορικού πολιτισμού της Νεολιθικής και Μινωικής εποχής όπως εξάλλου δεικνύει και το προελληνικό όνομα της Φαλάσαρνας. Θεωρούμε ότι η πρωιμότερη αυτή φάση συνδέεται με την χρήση του χώρου όταν ακόμα ήταν διάσπαρτος με σπήλαια στα ερείπια των οποίων οχυρώθηκε αργότερα η πόλη με τους μνημειώδεις ναούς, υποδηλώνοντας την στρατηγική σημασία των χιλιάδων χρόνων ολόκληρης της χερσονήσου Καστρί (Κούτρι).

Οχυρωματική πύλη

Εκ παραλλήλου έγιναν εργασίες στην μεγαλειώδη οχυρωματική Πύλη του λιμένα με τους ογκώδεις τετράπλευρους δόμους κα την κομψή διακόσμηση περιταινίας. Η πύλη χρονολογείται στην παρούσα φάση της στον 2ο αι. π. Χ , αλλά εδραιώθηκε πάνω στα ερείπια προγενέστερης κατασκευής του 5ου αι. π. Χ. ή και αρχαιότερης.

Η αφθονία κεραμίδων στέγης που ανασκάφτηκαν συναινούν ότι το μνημείο ήταν στεγασμένο με κορινθιακούς κεράμους.

Πύργος 2

Ο πύργος 2, ένας εκ των πέντε αμυντικών πύργων του λιμένα, είχε ανασκαφτεί κατά τα τρία τέταρτα στις δεκαετίες του 1990-2000 προς αναμονή κατάλληλης χρηματοδότησης, δεδομένου ότι η πληθώρα των γκρεμισμένων αρχιτεκτονικών δόμων του μνημείου απαιτούσαν την χρήση ανυψωτικού μηχανήματος. Η ευκαιρία μας δόθηκε το 2023 με την ευγενική χορηγία του ιδρύματος ΑΙΓΕΑΣ του Θ. και Μ. Μαρτίνου. Αποκαλύφθηκαν σειρές λίθων πεσμένες σε συστοιχίες (Εικ. 10) που ανήκαν στην ανωδομή του Πύργου 2 . Δεδομένου ότι η θεμελίωση και των πέντε πύργων του λιμένα βρίσκονται στο ίδιο ύψος, επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι η παρούσα φάση των λιμενικών εγκαταστάσεων κατασκευάστηκε στην ίδια χρονική περίοδο στον 4ο αι. π. Χ. με όμοιες αρχιτεκτονικές προδιαγραφές όπως αναφέρει και ο Σκύλακας, αρχαίος γεωγράφος σύγχρονος της εποχής (Σκύλαξ 47).

Οι εργασίες διεξήχθησαν με φορέα την ΕΦΑ Χανίων δια του εκπροσώπου της και συμμετέχοντα στην ανασκαφή Δρ. Μ. Μιλιδάκη και του αρχιτεχνίτη Κ. Μουντάκη υπό την διεύθυνση της υπογράφουσας Ελπίδας Χατζηδάκη. Έλαβαν μέρος οι αρχαιολόγοι Dr. M. Bendon, Π. Ζερβουδάκης, Γ. Κομνηνού, Ν. Μαραγκουδάκης, Ν. Μπιχάκη, Κ. Μπορμπουδάκη, Γ. Μωραιτάκη, Μ. Τσουρουνάκη, Ν. Φιωτάκης και ο φοιτητής αρχαιολογίας Ο. Αμαραντίδης. Αρχιτεχνίτες ήταν οι Ι. Κουνελάκης, Γ. Κουνελάκης, Η. Κουνελάκης, Ι. Χαραλαμπάκης και Δ. Χισάνι. Στη συντήρηση εργάσθηκαν οι Α. Ανδρέου, Ε. Κατσουλάκη, Α. Κριτσωτάκη, Κ. Νικολακάκη, Κ. Τερεζάκη, και οι εθελόντριες L. Kurashvily, S. Rajh και Ε. Χισάνι. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια έγιναν από τους Α. και Α. Νακάση και η φωτογράφηση από τον Ι. Γλαμπεδάκη. Η εικονική αναπαράσταση του ναού πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τον Νορβηγό καθηγητή Gunnar Liestol, συνεπίκουρο και μέλος του Συλλόγου Φίλων Αρχαίας Φαλάσαρνας (Εικ. 1). Εκ παράλληλου δόθηκε διάλεξη στο 25ο Ετήσιο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αρχαιολόγων στη Ρώμη τον Αύγουστο 2024 από τον αρχαιολόγο Π. Ζερβουδάκη και συγγράφηκε άρθρο με τίτλο Kourotrophic deities in Archaic Crete: a black figure depiction of the birth of Artemis found in the Temple of Demeter, Phalasarna.

Η χρηματοδότηση έγινε και πάλι με την ευγενική χορηγία της ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ του ιδρύματος Θ. και Μ. Μαρτίνου, ενώ μερική υλικοτεχνική υποδομή συνεχίζει να παρέχεται από το 2013 από τον Όμιλο Α. Καράτζη.